Peter Levine publiceerde in de jaren zeventig voor het eerst zijn onderzoek op het gebied van opgestapelde stress. Hij kwam erachter dat als we te vaak of te lang onze overlevingsprogramma’s gebruiken, we stress beginnen op te stapelen. Het is dan alsof we continu met een overvolle bandbreedte rondlopen, wat onze groei, ontwikkeling en vitaliteit in de weg zit. We kunnen hier vaak niet vanzelf uit komen en de reden daarvoor is dat de overlevingsprogramma’s zichzelf in stand beginnen te houden. We noemen dat de neerwaartse spiraal van stress. De actieve overlevingsprogramma’s filteren je waarnemingen op basis van negativiteit, problemen of gevaren: de zogenaamde negativity bias. Zelfs neutrale prikkels kunnen zo op den duur tot negatieve percepties leiden. Je kijkt naar een muur en wat je opvalt zijn niet de mooie schilderijen die er hangen, maar de vlekken op het behang. De vlekken zijn irrelevant en tóch trekken ze je aandacht omdat ze geassocieerd worden met negativiteit. De negativity bias is merkbaar op allerlei manieren, maar het onderliggende proces is steeds hetzelfde (zie Figuur 1.2). Dit zijn de stappen:
1. De perceptie van onveiligheid. Het begint allemaal met een bewuste of onbewuste perceptie van onveiligheid. Dat kan alles zijn wat gaat over mogelijke problemen, gevaar of negativiteit. Dit kan dus ook de afwezigheid van veiligheid betekenen, zoals controleverlies, onvoorspelbaarheid of gebrek aan sociale steun en verbinding. Een voorbeeld: de aanwezigheid van je manager voelt onveilig voor je, omdat je de verwachting hebt ontwikkeld dat hij alleen maar kritiek geeft. Een ander voorbeeld is geen grenzen aan durven geven. Daardoor heb je geen controle over wat vanuit relaties jouw bandbreedte binnenkomt, waardoor andere mensen als onveilig voelen.
2. Alertheid en spanning. Er vormt zich vervolgens een staat van gespannen alertheid, die je gereedmaakt voor zelfbescherming. Je biologie maakt hiervoor véél energie vrij om beschikbaar te kunnen stellen voor overlevingsprogramma’s zoals vechten of vluchten. Dit kun je herkennen aan een algehele staat van spanning en samentrekking, wat we ook wel een staat van contractie noemen: de strakke focus van je ogen, je lichaam dat zich schrap zet (bijvoorbeeld het optrekken van je schouders), je spieren spannen zich onbewust aan, je ademhaling versnelt, je bewustzijn versmalt en je hebt snelle gedachten die zich steeds herhalen. Denk bijvoorbeeld aan het gevoel dat je krijgt als je ontspannen in bed ligt en opeens wakker schrikt omdat je iets belangrijks vergeten bent op je werk. Er gaat dan een golf van spanning door je heen waardoor je hele lijf even samentrekt en gereed is voor actie.
3. Sensitisatie voor onveiligheid. Het inschakelen van overlevingsprogramma’s verlaagt in de toekomst de drempel voor percepties van onveiligheid. De ‘rookdetector’ van het brein (de amygdala) wordt iets gevoeliger (sensitiever) afgesteld. In de komende minuten, uren of zelfs dagen blijf je alerter op nieuwe signalen van onveiligheid.
4. Negativity bias. Door de verhoogde waakzaamheid ontstaat er een neiging om onbewust prikkels vaker als negatief te interpreteren, ook wel een negativity bias genoemd. En dat leidt op korte termijn juist sneller tot percepties van onveiligheid, wat weer de volgende cyclus start. Onbewust ontstaat er dus een herhaaldelijke neiging van je aandacht richting percepties van mogelijke problemen, negativiteit of gevaar. Zo houdt de neerwaartse spiraal zichzelf in stand en ontwikkelt het een draaikolkeffect met een aanzuigende werking op je aandacht.
Het échte probleem is dus dat hoe vaker en langer er overlevingsprogramma’s actief zijn op de achtergrond, hoe meer we onbewust onze negativity bias versterken. En daardoor zullen we steeds sneller een gevoel van onveiligheid ervaren, wat vervolgens opnieuw overlevingsprogramma’s oproept, enzovoorts. Dit is de reden dat het door de Amerikaanse klinisch psycholoog Steven Hoskinson ook wel de ‘what’s wrong attention’ wordt genoemd. We ervaren onveiligheid, dus ons brein gaat op zoek naar de bron: wat is er mis? En er valt in onze moderne tijd altijd wel iets te vinden wat ‘mis’ is. Dichtbij of ver weg, in het verleden of in de toekomst. Urgente deadlines, onrealistische verwachtingen vanuit social media, spanningen in relaties, het negatieve nieuws, achterstallig huishoudelijk werk en ga zo maar door. Of dit nu een echte bron van onveiligheid is of niet, het activeert overlevingsprogramma’s, bevestigt de negativity bias en houdt de neerwaartse spiraal in stand.
Misschien ben je weleens in de beruchte trechterglijbaan geweest in Duinrell; je begint bovenaan met langzame rondjes, maar algauw word je steeds sneller naar de bodem van de trechter getrokken – tot je er met hoge snelheid uit gelanceerd wordt. Dit is exact hoe het draaikolkeffect van de neerwaartse spiraal van stress werkt. Naarmate je er langer in zit, zul je er steeds verder in worden gezogen en als je probeert eruit te komen, zul je de draaikolk moeten zien te overwinnen. En zo is het ook als de neerwaartse spiraal te veel grip op je krijgt. Er ontstaat dan steeds meer verkramping in je lichaam en geest, die je steeds moeilijker kwijtraakt.
Mocht je dit interessant vinden, neem dan eens een kijkje in ons Handboek Vitaliteit.
Wil je meer weten over de wetenschap van vitaliteit? Heb je hulp nodig om je organisatie vitaler te maken? Meld je dan nu aan voor één van onze masterclasses, download onze whitepaper om erachter te komen wat wij jou en je organisatie nog meer kunnen bieden.
